İnfertilite nedir?
İnfertilite (kısırlık), bir çiftin, korunmasız bir şekilde 1 yıl düzenli cinsel beraberliğe rağmen gebelik oluşmaması olarak tanımlanır. Toplumda çiftlerin yaklaşık %15 kadarında kısırlık problemi vardır. Gebe kalmak için çabalamaya rağmen gebelik elde edilememesi hem kadını hem erkeği, bazen de ikisini birden etkileyen sorunlara bağlı olabilir.
Hiç gebe kalamamış olunmasına ‘birincil (primer) infertilite’, daha önce canlı doğum veya düşük yaşadıktan sonra gebe kalamamaya ise ‘ikincil (sekonder) infertilite’ denir.
Bir çiftin tedaviyle de olsa gebe kalma ihtimalinin olmaması durumuna ‘sterilite’ denir. Bu durum, doğumsal bazı anomaliler veya geçirilmiş operasyonlar sonucunda gelişebilir.
Neden gebe kalamıyorum ?
Çift, gebe kalamama şikayeti ile doktora başvurduğunda, nedeni ortaya koymak için birçok tetkik yapılır. Tüm bunlara rağmen bir grup çift için açıklayıcı hiçbir sorun ortaya konamaz. Kadınlarda infertilite (kısırlık) nedenleri şunlardır:
- Yumurtlama sorunları – Bazı kadınlarda yumurtlama düzenli olmaz. En sık gebe kalamama sebebi de budur. Gebelik ancak gelişen yumurtanın yumurtalıklardan salınması, bu sırada ortamda bulunan spermlerin tüplerde yumurtayı döllemesi ile mümkündür. Bir adet döneminde en yüksek gebelik elde etme şansı, yumurtlamadan 1-2 gün öncesi ve yumurtlama zamanına denk gelen ilişki zamanlaması ile olur.
- Anatomik sorunlar – Kadın genital sistemi bir tüp sistemidir. Aşağıda vajenden, batın içinde tüplerin uçlarına kadar bir devamlılık olması gerekir. Bu yapılardaki anatomik sorunlar pasaja engel olabilir; spermin yolunu tıkar. Rahimde bölme, tüplerde tıkanıklık, rahim içi yapışıklıklar bunlara örnektir.
- Endometriozis – Rahim içini döşeyen endometriyum dokusunun rahim dışında olması durumuna ‘endometriozis’ denir. En sık leğen kemiği boşluğundaki döşemede ve yumurtalıklarda yer alır. Ağrılı ve komşu organlarla yapışıklığa neden olan bir durumdur.
- İleri anne yaşı – 30’lu yaşların ortalarından sonra gebelik elde etme oranı azalmaya başlar. Yumurta kalitesindeki azalmaya bağlı olarak döllenme kapasitesi azalır.
Ne zaman doktora başvurmalıyım?
İnfertilite (kısırlık), bir çiftin, korunmasız bir şekilde 1 yıl düzenli cinsel beraberliğe rağmen gebelik oluşmaması olarak tanımlanır. Bu yüzden çoğu doktor 1 yıllık çabanın sonunda başvurulmasını önerir. Ancak kaygı duyuyorsanız daha önce de danışmak amaçlı başvurabilirsiniz. Hikaye ve yaşınıza bağlı olarak bazen daha erken testlere başlanabilir. Örneğin 35 yaşın üstünde iseniz 6 aydan sonra araştırma başlanmalıdır. Yine, adetler düzensiz ise zaman kaybettirmemek gerekir.
İnfertilite (kısırlık) tetkikleri nelerdir?
İnfertilite (kısırlık) tanısını koyabilmek için önce ayrıntılı sorgulama yapılmalıdır. Örneğin çalışma koşullarından dolayı haftada 2 kereden daha az sayıda beraber olabilen çiftlerde öncelikle ilişki sayısı düzenlenmelidir.
İnfertilite (kısırlık) tanımlamasına uyan çiftlerde incelemelere başlanmalıdır. Bu tetkikler kadında ve erkekte ayrı ayrı yapılmaktadır.
Erkeklerde yapılan infertilite (kısırlık) testleri nelerdir?
Çiftler sıklıkla önce kadın hastalıkları ve doğum uzmanına başvurduğu için erkeklerden sperm incelemesi (spermiogram) istenerek, sonucu ile beraber üroloğa başvurması sağlanır. Spermiogram, 3 günlük cinsel perhizden sonraki gün verilen menide, sperm konsantrasyonunun, hareketliliğinin, canlılık oranının, yapı ve şekil bozukluklarının değerlendirildiği bir incelemedir. Spermlerle ilgili görülen sorunlar:
- Hiç sperm olmaması
- Yeterli sayıda sperm olmaması (düşük sperm sayısı): Düşük testosteron düzeyleri, genetik sorunlar, testislerde yapısal, enfeksiyon veya geçirilen ameliyata bağlı kanal (vas deferens) tıkanıklığına bağlı olabilir. Çoğu zaman açıklayıcı bir neden bulunamaz.
- Sağlıklı sperm olmaması – hareketlilik veya yapısal sorunlar olabilir.
Ürolojik muayeneden önce detaylı öykü alınır, cinsel yaşama ait hikaye ve şikayetler sorgulanır. Ürolojik muayene sonrası ve spermiogram sonucuna göre ileri tetkikler istenebilir. Eğer sperm sayısı düşük ise birkaç kez 3 ay ara ile test tekrarlanabilir. Eğer hala spermlerle ilgili problem varsa ileri tetkikler istenir:
- Kan testleri – Genetik inceleme, hormon testlerini içerir.
- Ultrason – Varikosel gibi kitle varlığı veya şekil anomalisi incelenir.
- İdrar tetkiki – İlişki sırasında spermelerin geriye doğru hareketi söz konusu ise idrar testinde yakalanabilir.
- Biyopsi – Spermiyogramda hiç veya çok az sperm saptanırsa testis biyopsisi gerekir. Alınan dokuda sperm varlığı araştırılır.
Kadınlarda yapılan infertilite (kısırlık) testleri nelerdir?
Kadındaki incelemeler daha karmaşıktır. Öncelikle genel sağlık durumunuz, adet kanamanız ve cinsel yaşamınızla ilgili hikayeniz alınır. Sonra jinekolojik muayene ve pelvik ultrasonografi ile rahim ve yumurtalıkların ayrıntılı değerlendirmesi yapılır. İstenilen tetkikler şunlardır:
- Pelvik ultrason – Rahimde, tüplerde ve yumurtalıklarda yer kaplayan kitle varlığı araştırılır. Rahim anomalisi şüphesi uyanırsa ileri görüntüleme yöntemlerine başvurulur.
- Kan testleri – Adetin 2. – 3. günü hormon testleri (FSH, LH, E2, Prolaktin, TSH, AMH) yapılır. Tedavi edilmesi gereken bir hormon bozukluğu varsa, örneğin prolaktin hormonu yüksekse tedavisi başlanır. Tiroid bezi hormonlarında problem varsa uygun tedavi verilir. Ayrıca, genetik inceleme yapılır.
- Rahim filmi (Histerosalfingografi) – Adet bitiminden 3-4 gün sonra histerosalpingografi dediğimiz ilaçlı rahim filmi çekilmelidir. Bu inceleme ile rahim boşluğu ve tüpler değerlendirilir. Rahim içi ve tüplerle ilgili pasaj sorunu veya kitle varlığı, rahim ağzından verilen kontrast maddenin geçişi sırasında çekilen röntgenler ile izlenir.
- Yumurtlama takibi – Adetin 2.-3. günlerinde ‘antral folikül sayımı’ denilen, yumurtalık rezervi ile ilgili ön fikir veren ultrason yapılır. Adetin 8. günü başlamak üzere, aralıklı ultrasonografik kontrol ile yumurtalık hücresinin gelişimi ve yumurtlama olup olmadığı takip edilir.
- İleri görüntüleme yöntemleri – İşlem gerektiren bu yöntemler gereken vakalarda ancak uygulanır. Rahim iç dokusu kaynaklı myom veya polip varsa küçük bir kamera ile rahim ağzından girilerek rahim içinin gözlendiği, hem tanı hem de tedavi amaçlı yapılan histereskopik muayene bunlardan biridir. Bazen göbek deliğinden girilen kamera ile yine tanı ve tedavi amaçlı uygulanan laparoskopik cerrahi yapılabilir. Batın içi yapışıklıklar, yumurtalık kistleri, endometriozis bu yolla yönetilir.
Bütün bu tetkiklerin sonucunda ortaya çıkan duruma uygun tedavi yöntemi belirlenir.
Kadınlarda infertilite (kısırlık) tedavi seçenekleri nelerdir?
Tedavi gebe kalmaya engel olan neden yöneliktir. Doktorunuzla sizin için uygun olan tedavi seçeneklerini beraber değerlendirmelisiniz.
- Yumurtlama Tedavisi
Öncelikle kilolu veya obez kişilerde daha sık görülen yumurtlama sorunlarında kişinin ideal vücud kütle indeksine kavuşması önerilir. Bu şekilde kilo veren hastalarda adetler düzen girip kendiliğinden gebelik elde edilebilir.
Poliklinik şartlarında uygulanabilecek yumurtlama tedavileri de vardır. Burada çoğunlukla ilk seçenek klomifen içeren ilaçlardır. Yumurta gelişimi de takip edilerek ne zaman ilişkiye girileceği, bazen de yumurta çatlatma iğnesi uygulanarak ya ilişki zamanı söylenir ya da erkek faktörü de varsa aşılama yapılabilir. Tabii spermiyogramın sonucu burada yönlendiricidir.
Klomifenin işe yaramadığı durumlarda başka yumurtlama ilaçları da kullanılabilir. Burada amaç daha az yan etkisi olan ilaçla başlamak, hastanın cevabına göre giderek diğer basamak ilaçlara geçmektir.
Bazen ağızdan alınan yumurtlama ilaçları yeterli olmaz. O zaman cilt altına uygulanan hormon iğneleri önerilir.
- Aşılama
Tam yumurtlama sırasında hazırlanmış spermler rahim içine özel ince tüpler ile enjekte edilir.
- Tüp Bebek Tedavisi (IVF)
Tüp bebek tedavisi (IVF) sıklıkla diğer tedavi seçenekleri işe yaramadığında tercih edilen bir uygulamadır. Tüp bebek aşamaları şunlardır:
Yumurtlama tedavisi iğne şeklinde hormonlarla yapılır.
Tam yumurtlama öncesi vajinal yoldan özel bir iğne ile ultrason eşliğinde girilerek yumurtalıklardan yumurta toplanır.
Toplanan yumurtalar laboratuvar ortamında özel kaplarda spermler ile aynı ortama konur. Böylece spermlerin birçok yumurtayı döllemesi sağlanır.
Bu işlemden 2 – 5 gün sonra döllenmiş yumurta/yumurtalar rahim içine verilir. Tutunup tutunmadıkları umutla beklenir.
Erkeklerde infertilite (kısırlık) tedavi seçenekleri nelerdir?
İnfertil erkeklerde nedene bağlı olarak farklı tedavi seçenekleri için söz konusudur:
- Hormon tedavisi: Sperm sayısını arttırmaya yönelik tedavidir. Bazı erkeklerde hormonlar düşük olabilir.
- Cerrahi tedavi: Testislerde tıkalı bir kanal varsa söz konusudur. Vas deferens tıkanıklığı, varikosel, geçirilmiş vasektomi operasyonu gibi durumlarda uygulanır.
- Tüp bebek uygulamasında sıklıkla spermler yumurta hücresi içine enjekte edilir (intracytoplasmic sperm injection = ICSI). Bu işlem için sadece 1 sperm hücresi kullanılır. Tüp bebek tedavisi ile beraber uygulanan ICSI, düşük sperm sayısı veya anormal spermleri olan erkeklerde tercih edilir. Semende hiç spermi olmayan erkeklerde testis biyopsisi ile elde edilen spermler de ICSI uygulamasında kullanılabilir.