Osteoporoz nedir?
Osteoporoz kemiklerin zayıflaması, güçsüzleşmesi ve kırılgan hale gelmesine neden olan bir durumdur. Osteoporozu olan kişilerin kemikleri daha kolay kırılır. Ufak bir çarpma, düşme, hatta öksürme bile kırığa neden olabilir. Osteroporoza bağlı kırıklar daha çok kalça, el bileği veya omurgada görülür. Kemik kırıkları özellikle ileri yaşlarda çok ciddi sağlık sorunlara neden olabilir. Bunun için ilk planda kırıklara neden olmamak gerekir.
Osteoporoz her ırktan kadın erkek herkesi etkiler. Ancak beyaz, Asyalı ve özellikle postmenopozal kadınlar en yüksek risk grubudur.
Osteoporoz neden olur?
Kemik yaşayan bir dokudur. Sürekli bir yıkım ve yerine koyma süreci yaşanır kemikte. Genç yaşlarda kemik yapımı yıkımından daha hızlıdır ve kemik kütlesi artar. 20’li yaşlarda yapım hızı yavaşlamaya başlasa da 30 yaşında maksimum kemik kütlesine ulaşırız. İleri yaşlarda osteoporoz gelişme riskiniz gençliğinizde eriştiğiniz, kısmen genetik kısmen de etnik faktörlerden etkilenen kemik kütlenize bağlıdır. Ne kadar yüksek kemik kütleniz varsa o kadar az kemik erimesi yaşarsınız. Kemik kaybını karşılayacak hızda ve yeterlilikte kemik yapımı olmazsa osteoporoz gelişir.
Osteoporoz öncesi kemik kaybı (osteopeni) nedir?
Osteoporoz öncesi evreye ‘Osteopeni’ denir. Kemik yoğunluğu yaşınıza göre ortalamadan daha az, ama ‘osteoporoz’ demek için de yeteri kadar düşük değildir. Yani, düşük bir kemik yoğunluğu söz konusudur. Osteopeni, osteoporozun tersine bir hastalık değildir. En yüksek risk faktörü ileri yaştır. Osteopeni her zaman osteoporoza ilerlemez. Bu birçok faktöre dayalıdır. Osteopeni varsa kemik sağlığını arttırıcı önlemler alarak osteoporoz riskinizi azaltabilirsiniz.
Osteoporoz risk faktörleri nelerdir?
Osteoporoz riskini belirleyen birçok faktör vardır:
- Değiştirilemeyen riskler:
- Cinsiyet: Kadınlarda erkeklere göre osteoporoz daha sıktır.
- Yaş: İlerleyen yaşla beraber osteoporoz riski artar.
- Irk: Beyaz veya Asya ırkında osteoporoz riski daha fazladır.
- Aile öyküsü: Birinci derece akrabalarda osteoporoz varsa, özellikle ebeveynlerden biri kalça kırığı geçirdiyse sizde osteoporoz riski artar.
- Vücud yapısı: Minyon yapılılarda kemik kütlesi az olduğundan osteoporoz riski yüksektir.
- Hormonlar: Genel olarak hormon azlığı da çokluğu da osteoporoza neden olabilir.
- Cinsiyet hormonları: Kadınlarda östrojen, erkeklerde de testosteron azalması kemikleri zayıflatır. Erkeklerde prostat kanser ilaçları, kadınlarda da meme kanser ilaçları kemik kaybını hızlandırır.
- Tiroid hormonları: Tiroid fazla çalışıyorsa veya az çalışması nedeniyle çok fazla hormon tedavisi yapılıyorsa kemik kaybı olur.
- Diğer bezler: Paratiroid bezi ve böbreküstü bezlerinin fazla çalışması osteoporozla ilişkilendirilmiştir.
- Diyete bağlı faktörler:
- Yetersiz kalsiyum alımı: Yaşam boyu yetersiz kalsiyum alımı kemik yoğunluğunda azalma, erken osteoporoz ve artmış kırık riskine neden olur.
- Beslenme bozukluğu: Aşırı düşük kalorili diyetler, düşük kilolu olmak kemikleri zayıflatır.
- Sindirim sistem ameliyatları: Mide küçültme ameliyatları veya barsakların kısmen çıkartılması emilim yüzey alanını azalttığı için mineral ve vitamin eksiliğine yol açar.
- İlaçlar:
- Uzun süre ağızdan veya iğne olarak steroid kullanmak kemik yapımını bozar.
- Epilepsi ilaçları
- Reflü ilaçları
- Kanser ilaçları
- Organ naklinde doku reddini önlemeye yönelik ilaçlar
- Tıbbi durumlar: Bazı hastalıklarda osteoporoz riski artar:
- Çöliak hastalığı
- Enflamatuar barsak hastalığı
- Böbrek, karaciğer hastalıkları
- Kanser
- Lupus
- Multipl myelom
- Romatoid artrit
- Yaşam tarzı:
- Sedanter yaşam: Hareketsiz yaşam osteoporoz riskini arttırır.
- Aşırı alkol tüketimi: Düzenli olarak günde 2’den fazla kadeh alkol almak osteoporoz riskini arttırır.
- Sigara kullanmak: Zayıf kemik yapısı ile sigara arasında ilişki olduğu düşünülmektedir.
Osteoporoz varsa nasıl anlarım?
Osteoporoz kemik kırığı olmadan bir şikayete neden olmaz ve farkedilmez. Yine de osteoporoza bağlı oluşan şu komplikasyonlar şüphe uyandırmalıdır:
- Sırt ağrısı: Omurdaki kırık veya çökmeye bağlı olur.
- Zaman içinde boyun kısalması
- Eğik duruş
- Kamburlaşma
Kemik yoğunluğu ölçümü nedir?
Kemik yoğunluğu ölçümü yapan alete ‘DEXA’ denir. Özel bir çeşit düşük doz X-ışını kullanarak, kemiklerdeki mineral yoğunluğunu belirler. Kemik yoğunluğunuzu sağlıklı bir erişkin ile karşılaştırılır. Aradaki fark, standart sapma (SD: standard deviation) olarak hesaplanır ve ‘T skor’ olarak adlandırılır. T skora göre sınıflama:
- >-1 SD: Normal
- -1 ve -2.5 SD: Osteopeni
- < – 2.5 SD: Osteoporoz
Böylece nerede ve ne derecede kemik erimeniz olduğu saptanabilir.
Uzmanlar 65 yaşın üstünde kemik yoğunluğu ölçümünü önerir. En yüksek osteoporoz riski bu yaş grubunda saptanmıştır. Daha genç yaşlarda kemik erimesi için risk saptananlarda ancak kemik yoğunluğu ölçümü yapılır. Erken menopoza girdiyseniz (<40 yaş), uzun süre kemik kaybına neden olan kortikostreoid gibi ilaçlar kullandıysanız veya ebeveynlerinizden birinde kalça kırığı olduysa daha önceden kemik yoğunluğu ölçümü istenebilir.
Çoğunlukla kişiler osteoporozu olduğunu düşme veya ufak bir zorlama ile olan kırıklar sonrası öğrenir. Bu tür kırıklara ‘frajilite kırıkları’ denir çünkü sağlıklı kemikleri olanda kolay kolay kemik kırığı görülmez. Frajilite kırıkları açısından yüksek riski olanlarda birçok kemikte kırık oluşma riski vardır.
Kemik sağlığı için neler yapabilirim?
Beslenme
Beslenme çok önemlidir. Protein kemiklerin yapı taşlarındandır. Vegan ve vejeteryanların soya, tahıl, fındık gibi diğer protein kaynaklarından yeterli miktarda tüketmesi, vejeteryanların süt ürünleri ve yumurta tüketmesi önemlidir. Yaşlıların protein takviyesi alması gerekebilir.
Sigara kullanmayın ve günde bir kadeh alkolden fazla içmeyin.
Kalsiyum
Kalsiyumdan zengin beslenmeye özen gösterin. Süt, yoğurt ve yeşil yapraklı sebzeleri bol tüketin. Günde alınması önerilen kalsiyum miktarı 18-50 yaş arası herkes için 1000 mg; 50 yaş üstü kadınlar ve 70 yaş üstü erkekler için 1200 mg’dır. Takviye olarak fazla alınan kalsiyumun böbrek taşı ve olası kalp hastalığına neden olması söz konusudur. Bu yüzden 50 yaş üstünde herkes için diyet ve takviye olarak günde 2000 mg’dan fazla alınması önerilmez.
D Vitamini
D vitamini, vücudun kalsiyum emilimini arttırır. En iyi D vitamini kaynağı güneş ışığıdır. Ancak, yüksek rakımda oturuyorsanız, evden dışarı çıkmıyorsanız, güneş koruyucu kullanıyorsanız yeterli D vitamini güneşten alamazsınız.
Kemik sağlığı için 51-70 yaş arası diyet ve takviye olarak günde alınması önerilen D vitamin dozu 600 IU ve 70 yaş üstü için 800 IU’dir. Takviyelerdeki D vitamin dozu 600-800 IU arasındadır.
Bol D vitamini kaynağı olan balığı, özellikle okyanus balıklarını sofranızdan eksik etmeyin. Ve tabii ki güneş. En iyi D vitamini sentezini uyaran güneş ışınlarıdır. Yaz mevsimlerinde saat 11-15 arası, bir ön kolunuz pembeleşene kadar güneşte kalmanız yeterlidir. Doğal yollardan yeterli kalsiyum ve D vitamini alamazsanız takviyeler kullanın.
Egzersiz
Egzersiz kemikleri güçlendirir ve kemik kaybını yavaşlatır. Yaşamınızın hangi döneminde olursa olsun egzersizin yararını görürsünüz. Ne kadar erken başlarsanız ve düzenli yaparsanız o kadar fayda görürsünüz.
Hem kasları güçlendiren hem de denge sağlayıcı egzersizler yapın. Güçlendirici egzersizler kol ve omurgadaki kasları ve kemikleri güçlendirir. Yerçekimine karşı egzersizler bacak, kalça ve alt omurga kemiklerine etkilidir. Yerçekimine karşı egzersizlerde ayaklar veya kollar yere veya bir yüzeye dayanarak yapılır. Yürüyüş, jogging, koşu, ip atlama, merdiven çıkma, kayak, ‘squat’, ‘pushup’, ağırlık kaldırma veya pilateş bandı ile çalışma gibi egzersizler Kaslarınızın kemiğe karşı itme ve çekme hareketi yapmasını sağlar. Bu etki, yeni kemik oluşumunu uyarır ve kemikler güçlenir.
Denge egzersizleri (tai chi gibi) düşmeye karşı riskinizi azaltır.
Yüzme, bisiklet ve aletli egzersiz kardiovasküler sistemi çalıştırır, ama kemik sağlığına etkili değildir.
Düşmenin önlenmesi
Sadece beslenme ile değil, ayrıca kırığa neden olan düşme riskinizi de en aza indirgeyerek kemik sağlığınızı koruyabilirsiniz. Basit gibi gelse de alacağınız şu önlemler sizi düşmeye bağlı kırıklardan koruyacaktır:
- Halıların altına kaymalarını önleyecek yapıştırıcılar koyun
- Ortada hiçbir elektrik kablosu olması
- Koridorların ışıklandırılması olsun
- Kaygan zeminlere dikkat edin
- Ayakkabılarınız rahat ve tabanları kaygan olmayan şekilde olsun
- Göz muayenenizi ihmal etmeyin
- İlaç kullanıyorsanız baş dönmesi, göz kararması veya düşmenize neden olacak bir yan etkisi var mı? diye doktorunuza danışın
Osteoporoz tedavi edilebilir mi?
Evet osteoporoz tedavi edilebilir. Tedavi önerileri, birçok faktöre göre belirlenir:
- Yaş
- Cinsiyet
- Önceki kırık öyküsü
- Gelecek 10 yıl içindeki olası kemik kırık risk
Gelecek 10 yıl içindeki olası kemik kırık riskini internet ortamında hesaplayan FRAX, Q-Fracture gibi programlar vardır. Riskiniz yüksek değilse ilaç tedavisi yerine kemik kaybı risk faktörlerinizi ve düşme riskinizi iyileştirmeye yönelik öneriler yapılır.
- İlaç tedavisi: bazılarının karın ağrısı, mide yanması, bulantı gibi yan etkileri vardır.
- Hormon tedavisi: Yan etki ve yarar dengesi gözedilerek menopozdaki kadınlarda kullanılabilir. Meme kanseri, kalp-damar hastalıkları ve rahim kanseri riski vardır.
- Yaşam tarzı değişiklikleri:
- Aşırı alkol tüketiminden kaçınmak
- Sigara kullanmamak (sigara kemik kaybı hızını arttırır)
- Sağlıklı ve dengeli beslenme: Yeterli protein, kalsiyum ve D vitamini almak.
- Düzenli egzersiz yapmak
- Düşmeye karşı önlem almak
Tedavinin işe yaradığı nasıl anlaşılır?
Tedavi etkinliği kemik yoğunluğu ölçümünün tekrarlanması ile değerlendirilir. Kemik metabolizması metabolitleri kan ve idrarda da bakılabilir.