Endometriozis nedir?

Rahim iç dokusunu (endometriyum) oluşturan hücrelerin rahim dışında odaklar halinde büyümesi endometrozise neden olur. Bu endometriotik odaklar, aynı endometriyum gibi hormonal uyarılara cevap verir ve bulunduğu yerde her ay kalınlaşarak dökülür ve kanar. Bu durum zamanla enflamasyona, komşu organlar arası yapışıklıklara ve özellikle alt karın ağrısına neden olur. Kadınların %10’unda görülen bu tablo doğurganlıkla ilgili sorunlara neden olabilir.

Endometriozis nerelerde görülür?

En sık endometriozis odaklarının saptandığı bölgeler şunlardır:

• Batın içini döşeyen doku (periton)
• Yumurtalıklar
• Tüpler
• Rahim dış yüzeyi
• Rahimin bağları
• Rahim arkası boşluk (Cul-de-sac)

Daha az sıklıkla görüldüğü yerler:

• Vajen
• Rahim ağzı
• Dış genital bölge (vulva)
• Mesane
• Üreter
• İnce ve kalın barsaklar
• Rektum

Çok nadir görüldüğü yerler:

• Beyin
• Akciğerler
• Deri

Endometriozis risk faktörleri nelerdir?

En sık 30-40’lı yaşlarda görülen endometriozisin şu durumlarda görülme sıklığı artar:

• Hiç doğum yapmamış olmak
• Erken yaşda adet görmek
• Geç yaşda menopoz
• 7 günden uzun süren adet kanaması olması
• 27 günden kısa süren adet döngüsü olması
• Yoğun adet kanaması
• Ailenin kadınlarında (anne, teyze, kardeş, kuzen) endometriozis olması
• Mekanik olarak adet kanaması akışına engel bir durum olması
• Rahim anomalisi
• Düzenli kahve ve alkol tüketimi ve hareketsizlik
• Hareketsizlik
• Düşük vücud kütle indeksi

Endometriozis neden olur?

Bu durumun neden ve ne zaman olduğu bilinmemektedir. Birçok teori endometriozis oluşumu için öne sürülmüştür:

• Genetik: Endometriozis ailesel eğilim gösterir. Bazı etnik gruplarda daha sık görülür.
• ‘Retrograd menstürasyon’: Bu teoriye göre adet kanaması tüplerden batın içine yayılır ve kanla taşınan endometriyum dokusu pelvis içi organlara odaklar şeklinde dökülerek buralara yerleşir.
• Vücudun savunma sisteminde bir sorun: Bağışıklık sistemindeki bir sorun rahim dışına kaçan endometriyal dokuyu yok edemez. Endometriozisli kadınlarda bağışıklık sistemi bozuklukları ve bazı tip kanserler daha sık görülür.
• Kan veya lenf yoluyla endometriyum hücrelerinin diğer organlara yayılması

Bu teorilerin hiçbir tek başına endometriozisi açıklamaya yetmez. Muhtemelen birkaç faktör birarada etkilidir.

Endometriozis hangi şikayetlere yol açar?

Bazı endometriozisli hastalarda hiçbir şikayet görülmez. Ancak çoğu kişi, alt karın ağrısı tarif eder. Ağrı özellikle şu durumlarda görülür:

• Adet kanaması öncesi veya boyunca
• Adet arası dönemlerde
• İlişki sırasında veya sonrasında
• İdrar yaparken (sıklıkla adet dönemlerinde)
• Barsak hareketleri sırasında (sıklıkla adet dönemlerinde)

Diğer bulgular ise şunlardır:

• Ara kanama veya lekelenme
• Batın içi yapışıklıklar
• Gebe kalmakta zorluk
• Yumurtalıkta kitle

Endometriozisde görülen şikayetlerin şiddeti hastalığın derecesi ile ilişkili değildir. Çok yaygın endometriozisi bulunan kişide şikayetler hafif olabilir.

Endometriozis tanısı nasıl konur?

Endometriozis tanısı koymak zor olabilir, hatta yıllar alabilir çünkü şikayetler çok değişkendir, birçok farklı durum aynı şikayetlere neden olabilir ve tek bir değerlendirme testi yoktur.  Öykü, fizik muayene ve tetkikler endometriozis şüphesi uyandırır. Doktorunuz endometriozisden şüphelenirse şikayetlerinize yönelik tedavi önerir. Ancak kesin tanı sadece ameliyat sırasında alınan biyopsinin patolojik incelemesi ile konur. Laparoskopi sırasında hastalık yaygınlığı gözlenerek derecelendirme yapılır:

• Evre 1 (minimal): Endometriozis odakları çok az ve izole.
• Evre 2 (hafif): Endometriozis odakları hafif, birkaç tane olabilir. Yapışıklıklar görülebilir.
• Evre 3 (orta): Endometriozis odakları orta şiddette, derin veya yüzeyel. Net olarak izlenen yapışıklıklar var.
• Evre 4 (şiddetli): Endometriozis odakları çok sayıda ve şiddetli, hem derin hem de yüzeyel şekilde. Belirgin yapışıklıklar var.

Diğer olası tanı yöntemleri ise muayeneye ek ultrason veya MR, ve doğum kontrol hapları ya da beyinden salgılanarak yumurtalıkları uyaran hormonları içeren ilaçlar kullanarak etkinliğin gözlenmesi olabilir.

Endometriozis nasıl tedavi edilir?

Endometriozis kesin tedavisi olan bir hastalık değildir. Ancak şikayete yönelik tedavi söz konusudur. Endometriozis tedavisinde hem ilaç hem de cerrahi seçenekler söz konusudur. Tedavi seçenekleri şikayetleri hafifletir ve potansiyel komplikasyonları önleyebilir. Sıklıkla önce ilaç tedavisi denenir. İstenilen memnuniyet sağlanmazsa, cerrahi seçeneğin uygun olduğu kişilerde operasyon uygulanabilir.

Endometriozis tedavi seçenekleri şu şekilde ele alınabilir:

• Ağrı tedavisi
• Hormon tedavisi
• Koruyucu cerrahi
• Fertilite cerrahisi
• Rahim alınması

Endometriozis tanısı almış olmak, psikolojik olarak kişide kaygı ve korku yaratabilir. Kesin tedavinin olmaması, ağrının şiddeti ve infertiliteye neden olma riski, endometriozisle mücadele etmeyi zorlaştırır. Bazen psikolojik destek almak gerekebilir.

Endometriozis tedavisi neyi hedefler?

Amaç kişinin günlük yaşam kalitesini arttırmaktır. Özellikle ağrı yaşam kalitesini bozar. Ayrıca, fertilite sorunları yaşanabilir. Tedavi seçeneklerinin hedefleri şunlardır:

• Ağrıyı hafifletmek
• Endometriotik odakların büyümesini yavaşlatmak
• Fertiliteye yardımcı olmak
• Sorunun tekrarlamasını önlemek

Hangi tedavi benim için uygundur?

Hangi tedavinin sizin için uygun olacağına karar verirken doktorunuz şu konuları gözönünde bulundurur:

• Yaşınız?
• Hangi şikayetiniz ön planda?
• Çocuk sahibi olma isteğiniz var mı?
• Cerrahi tedavi hakkında ne düşünüyorsunuz?
• Daha önce bir tedavi denendi mi?

Eğer şikayetleriniz hafif ise, fertilite sorununuz yoksa veya menopoza yakın yaşlarda iseniz tedavi gerekli olmayabilir.

Bazen endometriozis kendiliğinden gerileyebilir. Ancak tedavi edilmezse daha da kötüleşebilir. Bir seçenek şikayetleri takip ederek kötüleşme olunca tedaviye karar vermektir.

Ağrı tedavisinde neler kullanılır?

Endometriozise bağlı ağrı şikayetine yönelik tedavidir. Nonsteroid anti-enflamatuar ilaçlar en sık kullanılanlardır. Bu grup ilaçlar endometriozisi geriletmezler.

Endometriozisde hormon tedavisi nedir?

Endometriotik odakların büyümesi östrojen uyarısı ile olur. Hormon tedavisinde amaç östrojen üretimini durdurmak veya azaltmaktır. Böylece endometriotik odaklar küçülür ve yenileri oluşmaz.

Uygulanan farklı hormon tedavilerinin endometriozis tedavisinde etkinlikleri benzerdir. Ancak yan etkileri farklıdır. Bu konuları doktorunuzla konuşarak hangi tedaviyi istediğinize karar verebilirsiniz. Çoğu hormon tedavi seçenekleri gebe kalmanızı önler. Ancak hiçbirinin doğurganlık üzerine kalıcı etkisi yoktur. Hormon tedavi seçenekleri şunlardır:

1. Hormonal doğum kontrol yöntemleri: Hap veya vajinal halka şeklinde olabilir. Bu ilaçlar östrojen ve progesteron içerir. Endometriyal dokunun büyümesinden sorumlu hormonları baskılarlar. Yumurtlamayı baskılayarak kanama odaklarını da baskılarlar. Böylece ağrı şikayeti azalır. Klasik kullanım şeklinde ayda bir kanama olur. Hiç ara vermeden kullanılırlarsa tamamen kanamayı keserler. Gebe kalmak isteyenler için uygun değillerdir.
2. Progestin tedavisi: Rahim içi araç şeklinde, iğne veya hap formunda uygulanabilir. Endometriyum ve endometriotik odakların büyüme ve gelişme hızını azaltırlar. Adet kanamasını durdurarak endometriozis bulgularını geriletirler. Karında şişkinlik, düzensiz kanama, kilo artışı ve duygulanım değişiklikleri gibi yan etkileri vardır.
3. Beyinden salgılanarak yumurtalıkları uyaran hormonları içeren ilaçlar: Bunlar, yumurtalığı uyaran hormonları ve östrojen üretimini baskılar; böylece, adet kanamasını önlerler. Sonuç olarak, endometriyal dokular küçülür. Yalancı bir menopoz durumu oluştururlar. İlaçlar bırakılınca bu durum düzelir. Bazen cerrahi öncesi endometriotik odak sayısını azaltmak amacıyla 3 ay kullanılırlar. Kısa süreli kullanımları önerilir, çünkü 6 aydan uzun süreli kullanımda kemik erimesi ve menopoz şikayetleri görülür.
4. Beyinden salgılanarak yumurtalıkları uyaran hormonları baskılayan ajanlar: Hem beyin-yumurtalık aksına hem de lokal endometriotik odaklara etkili. Yumurtlamayı ve yumurtadan hormon üretimini baskılarlar. Etkinlikleri 3-6 ayda ortaya çıkar. Ciddi yan etkilerinden dolayı ve yeni ilaçların daha etkili olmasından dolayı artık tercih edilmemektedir.
5. Aromataz inhibitörleri: Lokal etkili bu ajanlar endometriotik odaklarda östrojen üretimini baskılar. Ağrı şikayeti başka tedavilere iyi yanıt vermemiş olanlarda kullanılabilir. Progestinler ve hormonal doğum kontrol ilaçları ile beraber kullanılabilirler. Yaygın kullanım alanı bulmak için daha çok çalışma gerekmektedir.

Koruyucu cerrahi tedavi nedir?

Bazı kadınlar ilaç tedavisi yerine veya ilaç tedavisine cevap yeterli değilse cerrahi tedaviyi tercih eder.  Koruyucu cerrahi tedavide rahim ve yumurtalıklar korunarak endometriotik odaklara yönelik ‘kapalı cerrahi yöntem’ olarak da adlandırılan laparoskopik cerrahi uygulanır. Genel anestezi altında, göbek deliğine uygulanan ufak bir kesiden batına gönderilen kamera yardımıyla batın içi görüntülenir. Batın ön duvarına açılan ufak deliklerden uygulanan diğer aletler ile endometriotik odaklar çıkartılır veya ısı, elektrik, lazer gibi çeşitli enerji kaynakları ile parçalanır. Yumurtalıklardaki endometriomalar (çikolata kistleri) bu yolla tamamen çıkartılabilir. Batın içi endometriozise bağlı yapışıklıklar açılır. Odakların hepsi temizlenemezse operasyon sonrası endometriozis nüks edebilir. Ameliyat sonrası 2 yıl içinde hastaların %40-80’inde tekrar ağrı belirmiştir. Bu yüzden ameliyat öncesi ve sonrası baskılayıcı hormon tedavisi uygulamak gerekebilir.

Endometriozisde fertilite tedavisi nedir?

Endometriozisli hastalar doğurganlıkla ilgili sorunlar yaşayabilir. Fertilite tedavisinde yumurtalıklar uyarılarak tüp bebek uygulamasına hazırlanır.

Rahim ve/veya yumurtalıkların alınması

Artık çocuk sahibi olmak istemiyorsanız rahim ve/veya yumurtalıkların alınması bir seçenek olabilir. Yumurtalıklar alınmazsa östrojen üretimi devam ettiğinden endometriozis şikayetleri nüks edebilir. Yumurtalıklar alınırsa buradan salınan hormonların olmaması endometriozis ağrısını azaltır ancak sizi cerrahi menopoza sokar. O yüzden bu ameliyat seçeneğine karar verirken düşünmek gerekir. Sonrasında menapoz tedavisi almak gerekebilir.

Endometriozise bağlı gelişen sorunlar nelerdir?

1. Doğurganlıkla ilgili sorunlar

Endometriozis gebe kalmayı zorlaştırabilir. İnfertilite nedeniyle başvuranların %40’ında endometriozis bulunur. Bunun nedeni tam anlaşılamamıştır. Olası açıklamalar şunlardır:

• Endometriotik odaklar ve endometriozise bağlı yapışıklıklar pelvis ve üreme organlarının şeklini değiştirebilir, tüplerin hareketliliğini engelleyebilir. Bu değişiklikler spermin yumurtayı bulmasını zorlaştırır.
• Vücudun savunma sistemi embriyoya adeta saldırır ve hasarlar.
• Döl yatağı (endometriyum) olması gerektiği şekilde gelişmez.
• Çikolata kistleri yumurtalık rezervini olumsuz etkileyebilir.
• Endometriotik odaklardan salınan kimyasal moleküller, sperm ve tüp hareketlerini olumsuz etkiler veya rahim içini yuvalanmaya uygun olmayan bir ortama dönüştürebilir.

Ancak her endometriozis vakasında infertilite sorunu olmaz. Çoğu hasta kendiliğinden gebe kalır. Tedavide kullanılan ilaçlar doğurganlığı arttırmaya yaramaz. Cerrahi olarak endometriotik odakların temizlenmesinin yararı olabileceği gibi garantisi de yoktur. Gebe kalmakta zorlanıyorsanız yardımcı üreme teknikleri bir seçenek olabilir. Ancak, orta ve şiddetli endometriozisde tüp bebek başarı oranları normalden düşüktür.

2. Batın içi yapışıklıklar (Adezyon) ve Yumurtalık kistleri (Endometrioma = Çikolata Kisti)

Endometriotik odakların zaman içinde komşu organlarla oluşturdukları ‘yapışkan’ alanlara ‘adezyon’ denir. Yumurtalık dokusundaki endmetriotik odaklarda zamanla kanaya kanaya, içi kahverengimsi karekterde yoğun içerikli kistlere neden olur. Bunlara ‘endometrioma’ (çikolata kisti) denir. Cerrahi olarak çıkarılsalar da nüks edebilirler.

3. Cerrahi sorunlar

Her cerrahide olabilen komplikasyonlar endometriozis cerrahisinde de söz konusudur. En sık görülenler ciddi değildir. Bunlar yara yeri enfeksiyonu ve hafif kanamadır. Daha seyrek görülen ciddi sorunlar ise organ hasarı (barsak, rahim, mesane), şiddetli kanama ve pıhtı atmasıdır (emboli). Endometriozise özgü bir komplikasyon ise kesi (yara) yerinde endometriozis gelişmesidir. Ameliyat sırasında görülmeyen odakların aletlerle yara yerine ekilmesi sonucu olduğu düşünülmektedir.

4. Mesane ve barsak sorunları

Mesane ve barsakları tutan endometriozis tedavisi çok sorunludur ve cerrahi gerekebilir. Mesanenin ve barsakların bir kısmının alınması gerekebilir.

Endometriozis önlenebilir mi?

Endometriozisi önleyemezsiniz. Ancak, vücudunuzdaki östrojen düzeylerini düşürerek endometriozis gelişme riskini azaltabilirsiniz. Östrojen endometriyumu kalınlaştıran hormondur. Östrojen düzeylerini şu yöntemlerle düşürebilirsiniz:

• Hormonal doğum kontrol metodları kullanmak.
• Düzenli olarak egzersiz yapın. Önerilen haftada 4 saatten fazla egzersiz yapılmasıdır. Böylece vücud yağ kütlenizi azaltabilirsiniz. Vücud yağ dokusunda da östrojen üretilir. Hem spor hem de daha az yağ oranına sahip olunarak dolaşımdaki östrojen düzeylerini düşürebilirsiniz.
• Alkol tüketiminden uzak durun. Alkol kan östrojen düzeylerini arttırır. Günde bir kadehten fazla alkol alınması östrojen artışına neden olur.
• Çok fazla kafein tüketmeyin. Günde bir kafeinli içecekten fazlası, özellikle soda ve yeşil çay, östrojen artışına neden olduğu için önerilmemektedir.

Menopoz ile endometriozis geriler mi?

Bazı kadınlarda ağrı şikayeti menopozla beraber geriler. Östrojen üretimi olmayınca için endometriotik odaklar da uyarılmadıkları için küçülürler. Bu süreç yavaş yavaş yaşanır. Ancak, menopoz tedavisi alanlarda endometriozis şikayetleri devam edebilir.