Erken menopoz nedir?
Menopoz kadın yaşamında doğal olarak adet görmenin durmasıdır. Son adetin üzerinden 12 ay geçmiş ise o kadın menopozda kabul edilir. Sıklıkla 45-55 yaşlarında menopoz görülür. Ortalama menopoz yaşı ise 51-52’dir.
Ancak bazen daha erken yaşlarda da menopoz gelişebilir. 40-45 yaş arasında adetten kesilmeye ‘erken menopoz’, 40 yaşından önce adetten kesilmeye ise ‘prematür menopoz’ denir. Erken menopoz 45 yaş altındaki kadınların %5’inde, prematür menopoz ise 40 yaşın altındaki kadınların %1’inde görülür. 30 yaşından önce prematür menopoz görülme sıklığı ise 1000’de 1’dir.
Hem erken menopoz hem de prematür menopozda bazı kadınlar ara sıra adet görmeye, yumurtlamaya devam eder. Hatta gebe bile kalabilirler.
Erken ve prematür menopoz neden olur?
Normalde her ay yumurtalıklardan bir yumurta salınır. Buna ‘yumurtlama’ denir ki gebeliğin olabilmesi için ön koşuldur. Erken ve prematür menopozda yumurtalık rezervi tükenmeye başlar. Sonuç olarak:
- Daha seyrek yumurtlama olur.
- Yumurtlama tamamen durur.
- Üreme döngüsünü kontrol eden östrojen hormon düzeyleri azalır.
Yumurtalıkların düzgün çalışmasını, dolayısıyla östrojen üretimini durduran veya yumurtalıkları hasarlayan herhangi bir etken erken ve prematür menopoza neden olur.
Yumurtalıklar neden çalışmaz?
Çoğu zaman erken ve prematür menopozun neden olduğu bilinmemektedir. Açıklanamayan vakaların oranı %60’dır. Neden olduğu düşünülen diğer etkenler ise şunlardır:
- Genetik hastalıklar: Örnek: Galaktozemi
- Kromozom anomalileri: Örnek: Turner sendromu, Fragile-X sendromu
- Bazı otoimmün hastalıklar: Bu grup hastalıkda vücud yumurtalıklar gibi kendi sağlıklı dokularına saldırmaya başlar (örnek, Hashimato tiroiditi, Romatoid artrit). Prematür menopozdaki hastaların %10-30’unda otoimmün hastalık vardır.
- Bazı enfeksiyonlar: Tüberküloz (verem), sıtma, kabakulak, sitomegalovirüs (CMV) enfeksiyonu gibi. Bu durum çok nadirdir.
- Ailesel: Bazı ailelerde birden çok bireyde erken veya prematür menopoz görülür. 20’li 30’lu yaşlarda aile üyelerinden birisinde menopoz başladıysa ailesel eğilimden şüphelenmek gerekir. Etkilenen kadınların %5-30’unda ailede başka etkilenenler de vardır.
- Kanser tedavisi – Radyoterapi (ışın tedavisi) ve kemoterapi (kanser ilaç tedavisi) kalıcı veya geçici erken menopoza neden olabilir. Riskinizi belirleyen faktörler şunlardır:
- Yaşınız – Puberte yaşına gelmemiş kızlar daha yaşlı kadınlara göre daha yoğun tedaviyi tolere edebilir.
- Tedavi şekli – Farklı kemoterapi ilaçları yumurtalıkları farklı etkiler.
- Radyoterapi uygulanan alan – Beyin ve pelvis bölgesine odaklanan ışın tedavileri erken menopoz açısından daha risklidir.
- Cerrahi: Cerrahi olarak iki yumurtalığında alınması gereken durumlar erken menopoza sokar hastayı.
- Yaşam tarzı:
- Sigara: Uzun süredir sigara içen veya düzenli sigara kullananlar hiç kullanmayanlar göre menopoza 1-2 yıl önce girer.
- Vücud kütle indeksi: Ötrojenin yağ dokusunda depolandığı bilinmektedir. Vücud kütle indeksi düşük olanlarda östrojen depoları az olduğundan erken menopoz gelişebilir.
- Vejetaryan diyet
- Spor yapmamak
- Yaşam boyu güneşe maruz kalmamak.
- Epilepsi: Epilepsisi olanlarda erken menopoz %14 oranında gösterilmiştir. Halbuki normalde toplumda bu oran %1’dir.
Erken menopoz şikayetleri nelerdir?
Çoğu kadının ilk farkettiği durum adet değişiklikleridir. Adet gecikmesi, seyrek veya sık adet görme veya adet kanama miktarlarında değişiklik olabilir. Diğer bulgular ise:
- Ateş basması
- Gece terlemesi
- Sık idrar çıkma hissi
- Sık idrar yolu enfeksiyonu
- Vajende kuruluk
- İlişki sırasında ağrı, yanma veya acıma hissi
- Göz, ağız, cilt kuruluğu
- Göğüslerde hassasiyet
- Baş ağrısı
- Eklem ve kas ağrıları
- Şaçlarda dökülme
- Libidoda azalma
- Uyku sorunları
- Duygulanım durumunda dalgalanmalar (depresyon, anskiyete)
- Hafıza, dikkat ve konsantrasyon sorunları
Bu şikayetler menopozdan çok önce başlar. Bu şikayetlerin başladığı ve son adetin üzerinden 12 ay geçene kadar yaşanan sürece ‘perimenopoz’ denir.
Erken menopoz sağlık sorunlarına yol açar mı?
Evet. Menopoza doğal sürecinden daha erken girmek en önce doğurganlıkla ilgili kaygı yaratır. Ancak daha başka sağlık sorunları da bu kişileri beklemektedir çünkü östrojenin birçok olumlu etkisinden daha uzun süre yoksun kalınmaktadır. Östrojen, ‘iyi kolesterol’ olarak bilinen HDL’yi arttırır, ‘kötü kolesterol’olan LDL’yi azaltır. Kemik erimesini önler. Normalden erken östrojen kaybı şu sağlık riskleri arttırır:
- Kalp-damar hastalıkları
- Kemik erimesi (osteoporoz)
- Depresyon
- Demans
- Erken ölüm
Ne zaman doktora başvurmalıyım?
40-45 yaşın altında ve yukardaki şikayetleri yaşıyorsanız doktora başvurmalısınız. Bunlara ek olarak şu durumlarda da erken menopoz şüphesi açısından doktora başvurmalısınız:
- Radyoterapi veya kemoterapi aldıysanız
- Ailenizde veya sizde otoimmün bir hastalık varsa (örnek: Hashimato tidoiditi, Grave’s hastalığı, Lupus)
- Bir yıldan fazla çocuk sahibi olmaya çalışmış ve gebelik elde edemediyseniz
- Ailede 40 yaşından önce menopoza giren varsa
Erken menopoz tanısı nasıl konur?
Doktora başvurduğunuzda şikayetler, tıbbı öykü ve aile öyküsü alınır. Ardından fizik muayene yapılır. Sıklıkla testler tanı koymak için gerekli değildir. Şikayetler tanı için yeterlidir. Ancak, erken menopozdan şüpheleniyorsanız doktora başvurarak şikayetlere neden olan başka bir durum var mı? diye kontrol edilmesinde fayda vardır. Yaşınız, diğer şikayeler, aile öyküsü ve bireysel özelliklerinize göre doktorunuz ayırıcı tanıya yardımcı olacak gerekli testleri ister. Sık istenen tetkikler şunlardır:
- Gebelik testi – Son adetin üzerinden 1 yıl geçmeden menopoz tanısı konulmaz. Bu dönemde üreme çağındaki her kadında adet kesilmesi varsa önce gebe olmadığı kanıtlanmalıdır.
- Kan testleri – En sık bakılan kan hormon seviyeleridir. Adet düzensizliğini açıklayıcı bilgi sunarlar. Neden erken menopaza girdiğimizi açıklamaya yararlar. En sık istenen hormonlar:
- FSH (folikül stimülan hormon): Sürekli FSH düzeyleri 30-40 mIU/mL üstünde ise ve 12 aydır adet görmediyseniz menopozda olmanız çok olasıdır. Ancak tek bir yüksek FSH değeri tek başına tanı için yeterli değildir.
- Östrojen: Östradiol olarak istenen östrojen tipi menopozda düşüktür.
- AMH (Anti-müllerian hormon): Yumurtalık rezervi hakkında bilgi verir. AMH düşüklüğü rezervin azaldığını işaret eder.
- TSH (tiroid stimülan hormon): Tiroidin az çalışması (hipotiroidi) perimenopoz şikayetlerine benzer tablo oluşturur. Ayırıcı tanı için istenen TSH hipotiroidi de yüksektir.
- PRL (prolaktin): ‘Süt hormonu’ olarak bilinen PRL yüksekliği adet düzenini bozar. Ayırıcı tanı için istenen PRL yüksek ise nedenleri araştırılır.
Yine de hormon testleri (FSH, östrojen) tanıda çok yeterli olmayabilir çünkü perimenopozda düzeyler değişir ve dalgalanma gösterir.
- Genetik testler – Hormon düzeyleriniz ‘erken menopozu’ işaret ediyorsa kromozom analizi gerekir. Buna ‘karyotipleme’ denir.
Erken menopoz nasıl tedavi edilir?
Yumurtalıkları tekrar çalıştırmaya başlayacak bir tedavi yoktur. 40-45 yaş arasındaki hastalarda tedavinin amacı şikayetleri hafifleterek yaşanılan değişikliklere uyum sağlamaya yardımcı olmaktır. 40 yaşın altındaki hastalarda menopoz sonrası süreç daha uzun olacağından ve östrojenin uzun süre eksikliğine bağlı gelişen, onları bekleyen daha ciddi sağlık sorunları olduğundan tedavi gerekir. Doğal menopoz yaşına kadar (50 yaş civarı) hormon tedavisi ile eksik olan östrojen yerine konur.
En sık kullanılan hormon tedavisi olan sistemik hormon tedavisinde ilaçlar ağızdan verilir. Bu uygulama birçok perimenopoz şikayetine iyi gelir. Bunu tercih etmeyen ve alması uygun olmayanlarda vajinal yoldan verilen östrojen ise alt genital sistem ve idrar yollarındaki şikayetler tedavi edilebilir.
Hormon tedavisinin kalp-damar hastalıkları, inme ve meme kanseri gibi ciddi riskleri vardır. Doktorunuzla bunları konuşarak karar vermelisiniz. Düşük doz tedaviler daha az risklidir. Doğum kontrol hapları daha düşük dozda hormon içerdiğinden kullanılabilir. Doğal östrojenler ekstreleri, çeşitli vitaminler ve mineraller içeren ilaçlar da vardır.
Tedavinin en önemli kısımlarından biri de psikolojik destek sağlanmasıdır. Kaygı, üzüntü ve korku hissi yaşanabilir. Bu süreçte bir destek grubuna katılabilirsiniz. Destek grubundaki diğer kişiler ile bu duygularınızı paylaşabilirsiniz.
Gebe kalmak istersem ne olur?
Yumurtalıklarınız cerrahi olarak alınmadıkça yine bir ümid vardır. Erken menopozdaki hastaların %5-10 kendiliklerinden gebe kalabilir. Gebelik elde etmek için seçenekleriniz şunlardır:
- Yardımcı üreme tekniklerine başvurmak
- Yumurta dondurmak
- Yumurta donasyonu (ülkemizde yasaktır)
- Evlat edinme