Polikistik over sendromu nedir?

Polikistik over sendromu (PCOS), üreme çağındaki kadınların %2-27’inde görülen, kadın üreme hormonlarındaki dengesizlik ve metabolik sorunlardan dolayı üreme fonksiyonlarını, genel sağlığı ve fiziksel görünümü olumsuz etkileyen bir sağlık sorunudur. ‘Sendrom’ bir grup şikayet ve bulgunun bir arada olduğu durum demektir. PCOS’da yumurtalıklarda (overler) birçok minik (<8 mm çaplı), içi sıvı dolu kesecikler (kist=folikül) bulunur. ‘Polikistik’ çok sayıda kist demektir.

PCOS neden olur?

Üreme çağında sağlıklı bir kadında yumurtalıklardan ‘östrojen’ ve ‘progesteron’ adlı hormonlar üretilir. Bu hormonlar adet döngüsünü kontrol eder. Yumurtalıklar ayrıca, az miktarda ‘androjen’ denilen, ‘erkeklik hormonları’ olarak da adlandırılan hormonları salgılar.

Yumurtalıklardan her ay salınan bir yumurta erkek spermi tarafından döllenmek üzere salınır. Bu olaya ‘yumurtlama’ denir.

Beyinden salgılanan ‘folikül uyaran hormon’ (FSH) ve ‘luteinizan hormon’ (LH) yumurtlamayı kontrol eder. FSH yumurtalığı uyararak içinde yumurta bulunan kesenin (folikül) gelişimini uyarır ve sonra LH’ın tetiklemesi ile yumurta olgunlaşan yumurtayı salar (ovülasyon).

PCOS’da yumurtalıklar normal çalışmaz. Yumurtalıklarda bulunan birçok minik folikül olgunlaşmamış yumurtalar içerir. Bunların hiçbiri yumurtlamayı uyaracak kadar gelişemez. Yumurtlama olmaması da östrojen, progesteron, FSH ve LH düzeylerinde dengesizlik yaratır. Östrogen ve progesteron düzeyleri normalden düşüktür. Buna karşın çok fazla androjenler üretilir. Artan androjen düzeyleri adet döngüsünü bozar ve PCOS’da görülen adet sıklığında azalmaya neden olur.

Tam olarak PCOS’nun neden kaynaklandığı bilinmemektedir. Rol oynadığı düşünülen etkenler şunlardır:

• İnsülin fazlalığı: İnsülin fazlalığı, obezlerde, insülin direnci olanlarda ve diyabetiklerde görülen bir durumdur. İnsülinin fazla olması androjen üretimini arttırır. Kilo artışına neden olur.
• Enflamasyon: Araştırmalar PCOS olan kadınlarda düşük derecede de olsa bir enflamasyon olduğunu, bu durumda artan bazı moleküllerin ve kan hücrelerinin yumurtalıkları uyararak androjen üretiminde artışa ve kalp-damar hastalıklarına neden olduğunu ortaya koymuştur.
• Genetik: Bazı genlerin PCOS ile ilintili olduğu öne sürülmüştür. Ailenin kadın bireylerinde (anne, abla, kız kardeş, teyze gibi) PCOS olması sizde görülme sıklığını arttırır.
• Androjen fazlalığı: Yumurtalıklardan fazla miktarda salgılanan androjenler, folikül gelişimine engel olup yumurtlamayı baskılar. Kıllanma ve sivilcelenmeye neden olur.

PCOS şikayetleri nelerdir?

PCOS için en temel bulgular şunlardır:

• Ultrasonda polikistik over görünümü
• Yüksek androgen hormon (erkeklik hormonları) düzeyleri
• Adet düzensizliği veya seyrek adet görme

Ultrasonografik olarak yumurtalıkları polikistik görünümde olanların ne kadarında PCOS gelişeceğini bilmek mümkün değildir. Bu görünümde olanların yarısından fazlasında hiçbir başka şikayet bulunmaz. PCOS’da görülen en sık şikayetler ise şöyledir:

• Adet sıklığında azalma: Çoğu hasta yılda 8’den az adet olur.
• Yoğun ve uzamış adet kanaması: Yumurtlama düzenli olmadığından kanama gecikir ve kalınlaşan rahim içi doku en sonunda ‘kırılarak’ kanar. Doku kalınlaştığından kanama şiddeti de artar.
• Erkek tipi kıllanma: PCOS’da %70 sıklıkla görülen bu şikayette kadınlarda bıyık bölgesi, çene, göğüs ön duvar, kasıklar ve karın ön duvarında koyu, yoğun, sert kıllanma izlenir. Bu aşırı kıllanmaya ‘hirsutizm’ denir.
• Sivilcelenme (Akne): Artan androjenler cildi daha yağlı hale getirerek sivilcelerde artışa neden olur. Sadece yüzde değil, sırt ve göğüste de sivilceler görülür.
• Kilo artışı: PCOS’lu kadınların %80 kadarı fazla kilolu veya obezdir.
• Erkek tipi saç dökülmesi: Saçlı deride alın ve tepe noktada saçlar incelir ve dökülür.
• Yama tarza kalın, kadifemsi koyu cilt lekeler (akantozis nigrikans)

PCOS başka hangi sağlık sorunlarına neden olur?

Evet. PCOS birçok sağlık problemi için risk artışına neden olur. Bunlar:

İnfertilite: Yumurtlama olmaması gebe kalma şansını azaltır. PCOS kadınlarda infertilitenin en sık nedenlerinin başında gelir.

Metabolik sendrom: Hem obezite hem PCOS yüksek kan şekeri, yüksek tansiyon, yüksek ‘kötü kolesterol’ (LDL), yüksek trigliserid ve düşük ‘iyi kolesterol’e (HDL) neden olur. Bu faktörlerin birarada olmasına ‘Metabolik Sendrom’ denir ve kalp hastalığı, diyabet ve inme riskini arttırır.

Diyabet

Alkole bağlı olmayan steatohepatit: Karaciğerde yağ birikimine bağlı gelişen ciddi bir karaciğer enflamasyonudur.

Uyku apnesi: Uykuda kısa süreli nefes alıp vermenin durması durumuna ‘uyku apnesi’ denir. Obez PCOS’lu kadınlarda 5-10 kat daha sık görülür.

Depresyon, anksiyete, yeme bozuklukları: Hem hormonal dengesizlik hem de fiziksel şikayetler ruh halinde bozukluklara neden olabilir.

Endometriyum kanseri: Rahimin en iç tabakası olan ‘endometriyum’ yıllarca progesteronun az olmasına bağlı karşılanmamış östrojen uyarısına maruz kaldığından endometriyum kanser riski artar.

PCOS her ne kadar üreme çağında görülse de uzun dönemdeki komplikasyon riskleri (diyabet, inme, kalp-damar hastalıkları) yaşla artar.

PCOS tanısı nasıl konur?

Fizik muayenede kan basıncı, vücut kitle endeksi, kıllanma artışı, sivilcelenme derecesi, ciltte renk değişiklikleri ve genel sağlık açısından diğer muayeneler (tiroid bezi muayenesi gibi) yapılır. Jinekolojik muayeneden sonra yaş, şikayetler ve kişisel durumunuza göre gerekli tetkiklere doktorunuz karar verir. İstenen tetkikler şunlardır:

• Kan testleri: Hormon, kan şekeri, yağlar bakılır.
• Adet gecikmesi olduysa gebelik testi
• Pelvik ultrason: Yumurtalık yapısı incelenerek polikistik olup olmadığı araştırılır.

Şu üç kriterden ikisinin olması tanı koydurucudur:

1. Yüksek androjen düzeyleri: kan değerleri veya işaret eden fizik muayene bulguları (hirsutizm, akne, erkek tipi saç dökülmesi)
2. Adet düzensizliği: Sık veya seyrek adet veya hiç adet görmeme
3. Polikistik överler

PCOS tanısı alırsanız komplikasyonları belirlemek amacıyla ek tetkikler gerekebilir:

• Periyodik olarak kan basıncı, glikoz toleransı, kan kolesterol ve trigliserid düzeyleri
• Depresyon ve anksiyete taraması
• Uyku apnesi için tarama

PCOS tedavisi nedir?

Tedavi PCOS’da şikayete yöneliktir. Her hastada tüm şikayetlerin hepsi bulunmaz. Yumurtalık yapısı değiştirilemeyeceğinden hastanın ön plandaki şikayeti önem kazanır. Tedaviler hastalığı iyileştirmez ancak şikayetleri geriletmeye yarar. Uygulanacak tedavi, şikayetleriniz, çocuk sahibi olma planlarınız ve uzun dönemdeki sağlık risklerine göre belirlenir. PCOS için tedavi seçenekleri şunlardır:

• Doğum kontrol hapları: En sık kullanılan ve en temel tedavi yöntemi doğum kontrol haplarıdır. Hastalığı iyileştirmez, ancak birçok PCOS şikayetine iyi gelirler. Adet düzensizliği, sivilcelenme ve kıllanma şikayetlerinde çok etkinlerdir. Uzun dönemde de PCOS hastalarında artan rahim kanseri riskini azaltırlar.
• Anti-androjen ilaçlar: Bu ilaçlar sivilcelenme, kıllanma şikayetlerine neden olan hormonların üretimini azaltır. En sık kullanılan ajan spironolakton ve bazı tip kombine doğum kontrol haplarıdır.
• Progestinler: Bu ilaçlar düzenli alındığında adetleri düzenler ve rahim kanserine karşı korur. Her ay 10-14 gün kullanılmalıdır. Çoğunlukla tercih edilen ajan medroksiprogesteron veya doğal progesterondur. Bu ajanlar gebelikten korumazlar ve androjen seviyelerine etkileri yoktur. Gebelikten de korunmak isteyenlere mini-pill veya progesteron içeren spiraller önerilir.
• Ağızdan alınan diyabet ilaçlarının ikinci büyük grubu olan biguanid tipi bir ilaç: Bu drog insülin direnci olan vakalarda kullanılır. Bu hasta grubunda kan şekerini düzenleyici metabolik etki ile adetleri de düzene sokar.
• Antibiyotik: Sivilce tedavisinde lokal veya ağızdan tedavi olarak verilir.
• Epilasyon: Kıllanma sorunu olanlarda kullanılan metodtur.

PCOS’da ilaç tedavisi dışında yapılabilecek bir şey var mı?

Evet. Yaşam tarzı değişiklikleri, çoğu hastada ilaç ihtiyacını bile sıfırlar. Kilolu veya obez iseniz kilonuzun %5-10’u kadarını vermek bile adetleri düzene sokar, şikayetlerinizi azaltır. Kilo vermek insülin direncini ve yüksek kolesterolü düşürdüğü için diyabet ve kalp hastalığı riskiniz de azalır.

Düşük karbonhidratlı, düşük glisemik endeksli diyet dışında günde 30 dakika orta derecede aerobik egzersiz de yumurtalaya ve insülin direncine iyi gelir.

Çocuk sahibi olmak istersem ne yapmalıyım?

PCOS olan çoğu kadın gebe kalabilir. Özellikle kilolu olmayan PCOS kadınlarda infertilite sorunu olmaz. Kilolu ve obezlerin zayıflaması ile adetler düzene girer ve yardıma gerek olmadan kadınlar kendiliğinden gebe kalabilir.

Gebe kalınmasına yardımcı olmak için ‘ovülasyonu uyaran’ ilaçlar (yumurtlama tedavisi) kullanılır. İnsülin direnci olanlarda metformin de eklenir. PCOS en iyi tedavi edilebilen infertilite nedenidir.

Gebe kaldıktan sonra PCOS bazı gebelik sorunları açısından risk artışına neden olur. Düşük, erken doğum, gebelik diyabeti ve yüksek tansiyon bu grup gebede daha sık görülür.